Το TikTok στο ντιβάνι του ψυχαναλυτή

Δυνατό ερέθισμα. Εύκολη τροφή. Φαντασίωση. Κατανάλωση. Ποια είναι η σαγήνη της πλατφόρμας που μαγνητίζει εκατομμύρια χρήστες σε όλο τον κόσμο; Ποιο είναι το εσωτερικό κενό που καλύπτει; Ειδικοί της ψυχικής υγείας απαντούν στην «Κ»

Αν δεν είχε τόσα εκατομμύρια views στο TikTok το hashtag SAHG (Stay Αt Home Girlfriend) δεν θα είχαν ασχοληθεί η New York Post και η Wall Street Journal με τη μετανεωτερική νοικοκυρά που δεν έχει τον νομικό δεσμό ενός γάμου αλλά έχει τη δυνατότητα να ευημερεί χωρίς να δουλεύει. Το διασκεδάζει ανεβάζοντας βίντεο με την καθημερινότητά της, από την προετοιμασία του πρωινού μέχρι τη βόλτα του σκύλου. Αν καταφέρει να γίνει δημοφιλής, μπορεί να πληρωθεί από την πλατφόρμα ως «δημιουργός περιεχομένου».

Με τον αριθμό των χρηστών της κινεζικής πλατφόρμας να ανεβαίνει διαρκώς και να εκτιμάται πως θα φτάσει στα 2,2 δισ. το 2027, η επιρροή είναι μη αναστρέψιμη και η μάχη για τον έλεγχό της από τη Δύση χαμένη. Και ενώ, σε πρώτο επίπεδο, πρόκειται για το «νέο», συχνά κερδίζει το «παλιό».

Χειραγώγηση

Η δρ Αλεξάνδρα Πάλλη, ψυχολόγος, επιστημονική συνεργάτης ΕΚΠΑ-ΕΠΑΨΥ, αναγνωρίζει, ως παράδειγμα αναχρονισμού, ότι το TikTok δεν είναι χώρος γυναικείας χειραφέτησης: «Στο περιβάλλον του οι γυναίκες δεν είναι πλέον μόνο αποδέκτες πληροφοριών αλλά επίσης παραγωγοί και καταναλώτριες. Αν και αυτό μοιάζει με εξέλιξη, εκτενείς μελέτες στην Κίνα (Wu Q. et al, 2023) διαπιστώνουν ότι οι γυναίκες εξακολουθούν να εκφράζονται βάσει των παραδοσιακών πατριαρχικών στερεοτύπων, χειραγωγούμενες μέσα σε σχέσεις εξουσίας».

Πολύς κόσμος ζει στο TikTok, για το TikTok ή με το TikTok. Ενας πανέξυπνος αλγόριθμος «ταΐζει» τον χρήστη με την «τροφή» που του αρέσει προσφέροντάς του άφθονη ποσότητα για να φάει όσο αντέχει – μέχρι να σκάσει. Ο Βασίλης Δημόπουλος, διδάσκων ψυχαναλυτής και συγγραφέας, απέχει από το TikTok αλλά γνωρίζει καλά την επίδρασή του στον ψυχισμό και τις σχέσεις μέσα από τους συνειρμούς των αναλυόμενών του: «Δεν δίνεται επαρκής χρόνος στον χρήστη για επεξεργασία και αυτό που του προσφέρεται έλκεται εύκολα από τραυματικές ζώνες του ψυχισμού, όπως το κενό, το τίποτα. Είναι μια διαδικασία ανάλογη με τις διαταραχές πρόσληψης τροφής ή με τον εθισμό σε τοξικές ουσίες. Εχω ανάγκη να γεμίσω το κενό, όχι να το υφάνω. Το κενό δεν αντέχεται και γεμίζει με ό,τι είναι άμεσα διαθέσιμο».

Θέλεις να χάσεις βάρος; Διατροφολόγοι, διαιτολόγοι, ειδικοί και δήθεν ειδικοί, πρώην υπέρβαροι που αδυνάτισαν, άνθρωποι που βρίσκονται τώρα σε διαλειμματική νηστεία, αυτοδίδακτοι γκουρού της ευεξίας θα σου δώσουν δωρεάν και άμεσα οδηγίες, συμβουλές, συνταγές, μαγικές λύσεις, πατέντες, υποσχέσεις και κυρίως τη φαντασίωση μιας επιτυχίας χωρίς κόπο, σαν να φεύγει από το σώμα σου λίπος την ώρα που παρακολουθείς «τρία tips για να εξαφανιστεί η κοιλιά». Συνήθως είναι τρία, όχι παραπάνω, γιατί τα βίντεο είναι σύντομα και υπάρχει επιστημονικός λόγος γι’ αυτό.

H Aλεξάνδρα Πάλλη εξηγεί: «Η ταχύτητα της εικόνας είναι καθοριστική. Η νευροψυχολογία μάς δείχνει ότι η πληροφορία που λαμβάνεται μέσω των βίντεο δεν μας επιτρέπει να σκεφτούμε, να αναλύσουμε, να εμβαθύνουμε, να φανταστούμε, να κρίνουμε. Δεν επεξεργαζόμαστε την πληροφορία, την προσλαμβάνουμε παθητικά».

Ο Β. Δημόπουλος εκτείνει το επιχείρημα: «Δεν τροφοδοτείται η σκέψη, γίνεται μηχανιστική, στεγνή, χρηστική. Χωρίς συναίσθημα δεν υπάρχει σκέψη. Το TikTok μας οργανώνει σε μια ζωή προσανατολισμένη σε συμπεριφορές και δράσεις, μέσα από τη συμμόρφωση και τη μίμηση, χωρίς ουσιαστική ψυχική κίνηση».

Η Γκλόρια Μαρκ, καθηγήτρια Informatics στο πανεπιστήμιο Irvine της Καλιφόρνιας, έγραψε ένα βιβλίο (2024) για τη διάσπαση προσοχής έπειτα από έρευνα δύο δεκαετιών. Το 2012 ο μέσος όρος συγκέντρωσης σε μια οθόνη ήταν 75΄΄. Πέντε μελέτες που έγιναν από το 2014 έως το 2020 έδειξαν σταδιακή υποχώρηση στα 44΄΄ μέχρι 50΄΄.

Αν ένας άνθρωπος μπορεί να συγκεντρωθεί λιγότερο από ένα λεπτό και ένας στους τρεις Ελληνες δεν διαβάζει καθόλου βιβλία πια (το 35% σύμφωνα με έρευνα του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Εργων του Λόγου, 2024), τότε το short form video του TikTok είναι ο βασικός τρόπος ενημέρωσης και ψυχαγωγίας.

Μέχρι τα 8΄΄

Σύμφωνα με έρευνα της Microsoft, οι άνθρωποι χάνουν τη συγκέντρωσή τους στα 8 δευτερόλεπτα, ως αποτέλεσμα της επίδρασης στην εγκεφαλική λειτουργία της διαρκώς αυξανόμενης ψηφιοποίησης του τρόπου ζωής. Τα χρυσόψαρα έχουν μικρότερη διάσπαση προσοχής, αφού έχει μετρηθεί ότι αφαιρούνται στα 9 δευτερόλεπτα! Βέβαια, δεν ισχύει ένας κανόνας για όλους, αλλά υπάρχουν διαφορές ανάλογα με την ηλικία, την ιδιοσυγκρασία, την καταγωγή και πάει λέγοντας. Το χάσμα γενεών είναι δεδομένο και ως προς αυτό (σύμφωνα με την ίδια έρευνα της Microsoft): 77% στις ηλικίες 18-24 συμφωνεί με την πρόταση «όταν τίποτα δεν αποσπά την προσοχή μου, το πρώτο πράγμα που κάνω είναι να στραφώ στην οθόνη του κινητού μου». Το αντίστοιχο ποσοστό είναι μόλις 10% στις ηλικίες άνω των 65.

Αυτή η έρευνα αποτελεί σημείο αναφοράς για τους ειδικούς που ασχολούνται με τη διάσπαση προσοχής στον θαυμαστό ψηφιακό μας κόσμο παρόλο που έγινε το 2015, δηλαδή ένα χρόνο πριν εμφανιστεί το TikTok.

Καθόλου τυχαία, το 2020, η Microsoft προσπάθησε να αγοράσει το TikTok με τους αναλυτές και τους τραπεζίτες να έχουν αποτιμήσει την αξία της επιχειρηματικής δραστηριότητας της κινεζικής πλατφόρμας στις ΗΠΑ μεταξύ 20 και 50 δισ. δολαρίων. Το deal δεν προχώρησε και δεν αποκλείεται να ξεκινήσει μια νέα προσπάθεια μετά τις αμερικανικές εκλογές. Ετσι κι αλλιώς, όσες προσπάθειες απαγόρευσης έγιναν, απέτυχαν παταγωδώς.

Το Πανεπιστήμιο του Σικάγου διεξήγαγε έρευνα (2024) για το πόσο έγκυρες είναι οι πληροφορίες υγείας που μεταδίδονται στο TikTok και βρήκε ότι το 44% δεν είναι. Παρ’ όλα αυτά, στη γενιά Z, τη χωρίς προϊντερνετική ζωή (γεννήθηκαν μεταξύ 1998-2015), ένας στους τρεις εμπιστεύεται περισσότερο το TikTok από τους γιατρούς. Οι ερευνητές έψαξαν στις 29/1/2023 για βίντεο με hashtags που περιείχαν τη λέξη «ιγμόρειο». Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι υπήρχαν 221 σχετικά βίντεο με πάνω από 300 εκατομμύρια views και ένα εκατομμύριο shares. Περίπου τα μισά είχαν δημοσιοποιηθεί από μη υγειονομικούς influencers. Αυτά τα βίντεο ήταν περισσότερο πιθανό να έχουν βλαπτική επίδραση, είτε προκαλώντας σύγχυση είτε παραπλανώντας. Η έρευνα δημοσιεύθηκε τον Μάρτιο 2024 σε επιστημονικό περιοδικό (Otolaryngology–Head and Neck Surgery) και έδειξε ότι ένας στους πέντε Αμερικανούς συμβουλεύεται το TikTok πριν από τον γιατρό του. Επίσης, ίδιο ποσοστό δηλώνει ότι σέβεται τους health influencers περισσότερο από τους επαγγελματίες υγείας στην κοινότητά τους. Ο βασικός λόγος (37%) είναι η αμεσότητα/απλότητα, η δωρεάν προσφορά της υπηρεσίας (33%) και η προσβασιμότητα (23%).

Ενας στους τρεις δήλωσε ότι στρέφεται σε social media/influencers για συμβουλές υγείας όπως η αντιμετώπιση του άγχους (34%), της κατάθλιψης (34%). Περισσότεροι από τους μισούς στη γενιά Ζ (55%) αναζητούν στα social media συμβουλές για το άγχος, ενώ το 49% και 44% για την κατάθλιψη και την απώλεια βάρους.

Η Αλεξάνδρα Πάλλη σημειώνει: «Μελέτες (Zheluk et al., 2022) αναφέρουν ότι οι μαθητές χρησιμοποιούν τα smartphones τους για περισσότερο από το 25% της πραγματικής διάρκειας του μαθήματος στην τάξη και οι περισπασμοί συμβαίνουν κάθε 3-4 λεπτά, για πάνω από ένα λεπτό σε διάρκεια. Η εστίαση των μαθητών σε οποιαδήποτε εργασία αναφέρεται ότι διαρκεί 3-5 λεπτά με την υπερβολική χρήση smartphone να εμποδίζει την απόδοση, ως αποτέλεσμα του να επιτρέπει σε πληροφορίες άσχετες με τον στόχο να συναγωνίζονται εργασίες σχετικές με τον στόχο».

Πολιτικό εργαλείο

Το TikTok στην Ελλάδα απενοχοποιήθηκε όταν το επέλεξε ο Κυριάκος Μητσοτάκης ως μέσο το 2022, ενώ από το 2023 άρχισε να «τσαλακώνεται» αναδεικνύοντας την αστεία και ανάλαφρη πλευρά του. Η επίκουρη καθηγήτρια Δημοσιογραφίας, πολιτικής και νέων μέσων στο ΕΚΠΑ Μαρίνα Ρήγου σχολιάζει: «Οι πολιτικοί έσπευσαν να διερευνήσουν τη “γραμματική” του μέσου προκειμένου να διασφαλίσουν πρόσβαση σε κοινά αδιάφορα στο πολιτικό τους μήνυμα. Οποιο κι αν είναι το κοινό του, το TikTok είναι ακόμη ένας ψηφιακός χώρος απεμπόλησης του δικαιώματος στην ιδιωτικότητα εν ονόματι της συμμετοχής».

Και τελικά, να ζει κανείς ή να μη ζει στο TikTok; Η απάντηση της κ. Ρήγου: «Οταν ο πρίγκιπας της Δανίας έθετε το δίλημμα ζωής ή θανάτου, ήταν ένα πλαίσιο κανόνων ηθικής τάξης και αξιών που του το υπαγόρευε. Ηταν η απελπισία του για τον χρόνο που βγήκε έξω από τους αρμούς. Σήμερα, σε μια εποχή εκτός αρμών, το TikTok μετρώντας ανελέητα τον χρόνο, γίνεται ένα θέατρο εν θεάτρω στην παράσταση της ζωής μας. Σκοπός του δεν είναι η παγίδευση του δολοφόνου, αλλά του κοινού σε μια “αγορά” που μετατρέπει το ερώτημα σε προσταγή: μάθε πώς να ζεις. Φροντίζουν γι’ αυτό οι influencers, mega ή macro, με τους ακόλουθούς τους έτοιμους να πολλαπλασιάσουν το μήνυμα».

Η κ. Πάλλη ανατρέχει στην κλινική εμπειρία της: «Μια κοπέλα που βλέπω ψυχοθεραπευτικά θα κανόνιζε να μου έρχεται ένα σούπερ φαγητό κάθε βράδυ στο γραφείο, με το ένα τρίτο του μισθού μου, ώστε να φορέσω το ιδανικό μαγιό σε ένα μήνα. Είχε βρει τη “λύση” στο TikTok. Εικόνα, υπόσχεση, όνειρο, παρόρμηση, κατανάλωση. Και πάντα η ευθύνη δική σου αν δεν τα καταφέρνεις. Ισως γιατί δεν αγοράζεις αρκετά».

Επίδειξη πλούτου

Η ΑΔΑΕ, σύμφωνα με πληροφορίες, σύντομα θα ενεργοποιήσει ένα ψηφιακό πρόγραμμα για να βοηθήσει να πέσουν στα δίχτυα της κερδοσκόποι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Στο TikTok η σύλληψη της φοροδιαφυγής είναι δύσκολη γιατί ένα «get ready with me», ένα haul (επίδειξη αγορών) και ένα unboxing μπορεί να αποτελούν έμμεση διαφήμιση αλλά δεν είναι εύκολο να αποδειχθεί ότι πρόκειται για εμπόριο από τη στιγμή που δεν υπάρχουν θεσμοθετημένα κριτήρια.

Για τον Β. Δημόπουλο, οι χρήστες του TikTok είναι σαν τα μωρά που κλαίνε ζητώντας αγκαλιά και η μαμά τούς δίνει το μπιμπερό: «Μας δίνει κάτι που δεν χρειαζόμαστε και απολαμβάνοντας την κάλυψη μιας ανάγκης που συν-κατασκευάζεται καταλήγουμε να το αναζητάμε». Αλλά δεν είναι βέβαιο ότι η ψυχανάλυση που «θρέφεται» με τη βραδύτητα έχει τα εργαλεία να αναλύσει ένα φαινόμενο που στηρίζεται στην καταιγιστικά γρήγορη εναλλαγή…

Οι αριθμοί

42 εκατ. οι χρήστες του TikTok στην Ε.Ε.
60% των χρηστών ανήκουν στη γενιά Ζ.
67% των εφήβων χρησιμοποιούν το TikTok (προηγείται μόνο το YouTube).
45,7% γυναίκες.
54,3% άνδρες.
120 δισ. δολάρια τα κέρδη της μητρικής εταιρείας του TikTok (ο κινεζικός κολοσσός Bytedance).
33% λένε ότι συνήθως ενημερώνονται μέσω της πλατφόρμας.
83% των χρηστών έχουν ανεβάσει τουλάχιστον ένα βίντεο.
1,04 δισ. υπολογίζονταν οι ενεργοί χρήστες παγκοσμίως τον Μάιο του 2024.
95 λεπτά ο χρόνος που αφιερώνει κάθε μέρα ο μέσος χρήστης.